O tym dlaczego Polacy wystawiali goły tyłek w kierunku spadających meteorów.

O nocnym niebie w życiu dawnej ludności na Warmii i Mazurach. O Kłobuku. A nawet o masonach. 

Zjawiska na ciemnym niebie były ważne zarówno dla ludzi prostych jak i dla tutejszej szlachty. Ci pierwsi wypinali goły tyłek w kierunku przelatujących meteorów.  A najważniejszy ród pruski z okolic Iławy wkleił sobie w herb trzy fazy księżyca.

To herb rodziny Finckensteinów, zwany Ostoją Pruską. Gwiazda w środku to niekoniecznie musi być pełnia ale nie jest to wykluczone. Obecnie w ruchach neopogańskich modna jest tzw. potrójna bogini, gdzie ta pełnia jest zaznaczona wyraźniej. Księżyc to symbol równie popularny jak trójki. Np. greckie boginie przeznaczenia – Mojry, jedna przędąca nić żywota, druga jej strzegąca, a trzecia przecinająca. Więc możliwe jest że tego rodzaju symbolika była na świecie wszechobecna. 

Jeden z grobów Finckensteinów. W lesie koło Szymbarka. 

Symbol Potrójnej Bogini.

No ale miało być o tutejszych mieszkańcach. Miejscowi dawniej na naszego satelitę mówili „Miesiąc”, a nie „Księżyc”. Dawniej dla ludzi Księżyc był ważny, zwłaszcza dlatego że nie było zbyt wielu innych atrakcji czy informacji. Do określania czasu posługiwano się tu na co dzień kalendarzem księżycowym. Więc dwa miesiące, czy księżyce, temu oznaczało dwie pełnie temu (od pełni do pełni mamy około 28 dni).

Kwadry Księżyca i nów nazywano tak jak teraz ale po nowiu Księżyc był „na młodzie”, a przed nowiem „na starze” czy określało się go terminami skrajka, sierpek. Jeszcze pół wieku temu ludzie na wsiach kojarzyli że można jakoś na Księżyc orientować się w terenie ale nie potrafili wyjaśnić w jaki sposób to robić. Próbowali też przepowiadać pogodę na podstawie skierowania rogów Księżyca w górę lub w dół, ale to dlatego że jakoś nie kojarzyli że sposób jego oświetlenia to proces cykliczny. Tak więc rogi skierowane bardziej w górę wedle jednych powiedzeń oznaczały że będzie deszcz, a wedle drugich że nie. Ale tutejsi ludzie wiedzieli że aureola wokół Księżyca oznacza zmianę pogody na wilgotniejszą. Z nowiem związany był zwyczaj żeby po nim rozpoczynać prace gospodarskie, siewy, bo „będzie rosło razem z Miesiącem”. A jak chciało się żeby coś malało, np. choroba, to ta odpędzana była po pełni.

Zombiaki i Kośniki

Ciekawe jest to że znane z Hollywoodzkich filmów historie o zamienianiu się zmarłych w zombiaki, zjawy pod wpływem światła lunarnego w pełni, były popularne wśród tutejszej ludności jeszcze przed wynalezieniem filmu. Ludzie wierzyli że światło naszego satelity ma moc podnoszenia ludzi z grobu i zamieniania ich w duchy podróżujące po całym świecie. Myśleli też że jest bardzo szkodliwe dla niemowląt. Miało u tych wywoływać konwulsje. Na szczęście sposób obrony przed tym promieniowaniem jest bardzo prosty. Stawia się na oknie dzbanek z wodą do którego wpada nasza żółta kula i się unieszkodliwia. Przy pełni robiono też lekarstwa czy czyniono wróżby. Pełnia była swego rodzaju świętem. Kto w pełnię pracował, za karę szedł na zsyłkę na Księżyc aby robić tam to czym zgrzeszył w święto. I stąd ludzie widzą na Księżycu takie postaci jak chłop z pękiem chrustu, baba co chleb piecze, chłop z wołami, baba robiąca masło. Nazywamy to widziadłem lub pareidolią. W Europie ten motyw z pokutą jest dość powszechny. W kulturze azjatyckiej i amerykańskiej najbardziej popularnym kształtem widzianym na Księżycu jest królik. Żydzi widzą na nim postać Jakuba Izraela.

Wenus też występuje w wierzeniach ludowych. Chłopi bardzo często myśleli że wieczorna Wenus i poranna to dwie różne „gwiazdy”. Poranna nazywała się jutrzenką lub zorniczką, a wieczorną -  po prostu wieczorną lub zwierzą gwiazdą (bo wieczorem zwierzyna wychodzi szukać pożywienia, ale ta nazwa używana była na Suwalszczyźnie). Ładnie świecąca miała wywierać pozytywny wpływ na urodzaj. Kiedyś prawdopodobnie uważana była za bóstwo i w XVI wieku proszono ją o względy dla trzody, bydła i zboża.  Ludzie zdawali sobie sprawę że „chodzi” wraz z Księżycem. (przy okazji film bardzo dobrze pokazujący trasy planet po nocnym niebie: https://vimeo.com/299329299 )

Wenus to być może jest ta gwiazda z herbu Finckensteinów. Dodam że na herbach Ostoi polskiej ta gwiazda była stylizowana na krzyż, potem na miecz.

I tu dochodzimy do gwiazd, które miały zastosowanie praktyczne i potwierdzone. Jeszcze 50 lat temu służyły one rybakom czy leśnikom do orientacji w terenie. Do określania stron świata używali gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy, nazywanego tu po prostu Wozem. Tzw. Małego Wozu tutaj się nie znało. Również gwiazda polarna/północna nie służyła na tych terenach do orientowania się w terenie i pozostawała przez długi czas gwiazdą nieznaną ogółowi. 

Najbardziej rozpoznawalnym gwiazdozbiorem wśród mieszkańców Warmii i Mazur była konstelacja Oriona. A raczej jej część – tzw. pas Oriona i miecz. To najbardziej charakterystyczne gwiazdy nieba zimowego nie dziwi więc ich rozpoznawalność. Trzy gwiazdy w pasie Oriona nazywane są tutaj Kośnikami. W wyobrażeniu ludowym wygląda to tak że idzie trzech kosiarzy, kosi zboże, a za nimi idą odbieraczki (czy też grabarki, jak nazywali je w powiecie ostródzkim). Odbieraczki to gwiazdy w tzw. mieczu Oriona. Najczęściej mówi się o trzech gwiazdach. Czyli mamy tu porównanie do jednego z najważniejszych obrazków widzianych na dawnych wsiach. Mówiło się tutaj że gwiazdy „chodzą” czyli poruszają się ciągle. Stąd też dynamiczne porównanie do pracy na roli. 

Gwizadozbiór Oriona nazywano kiedyś Kośnikami i Odbieraczkami. Plejady - Babkami czy Gromadkami.

Kośniki powszechnie wykorzystywano tu do pomiaru czasu. Jak np. w wypowiedzi mieszkańca: „Kośniki stojo na chłopa, wisoko nad oboro Staśla (nazwisko) to będzie już trzecia, jak na chłopa to czwarta, a jak nisko nad ziemnio – psionta”*. Można się domyśleć że można tu użyć dowolnej miary wysokości – na kopę siana, na średnią sosnę, itp. Znikanie Oriona na wiosnę i pojawianie się tego gwiazdozbioru na jesieni kojarzyło się dawnym mieszkańcom z pobliskimi Plejadami. To mała grupa w której wyróżnia się 7 do 11 gwiazd. Często dawni ludzie gwiazd nie liczyli, bo uważali że to niedobrze. Na Mazurach Plejady nazywało babkami, a na Warmii gromadkami. No i mówiono tutaj „kośniki za babkami zaraz ido”; „ ido precz z nieba kośniki i babki to wiosna”. Jak babki się chowały, znaczyło to że zaraz przejdą przymrozki i trzeba zaczynać sianie. Więc zniknięcie Plejad z obserwowalnego nieba służyło za ważne wydarzenie w kalendarzu ludowym. Ludzie też zaobserwowali i podawali sobie informację że babki chodzą tą samą drogą co Słońce. 

Droga Mleczna czyli Ptasia i mistyka gwiazd.

Nasza galaktyka – Droga Mleczna, powszechnie nazywana była drogą ptasią czy ptaszą. Tak była określana bo prowadzi z północy na południe, tak jak często fruwają ptaki zmieniające sezonowo miejsca pobytu. Według intensywności świecenia Drogi Mlecznej próbowano przewidywać pogodę ale raczej nie było to zbyt skuteczne.

Oprócz strony praktycznej, gwiazdy dostarczały miejscowym ludziom odrobiny mistyki. Wierzono że są bardzo związane z ludzkimi losami. Że każdy przy urodzeniu dostaje gwiazdę, która spada w chwili śmierci. Powszechne były rozważano czy dana gwiazda należy do człowieka chorego czy zdrowego, bogatego czy biednego. Najbardziej zakorzeniony przesąd związany z gwiazdami to to że nie można na nie pokazywać bo to przynosi nieszczęście, czy może komuś, kogo gwiazdę wskazano, szkodzić. Mawiano że wtedy gwiazda się zatrzęsie i może spaść. A jak wskaże się przypadkiem na swoją gwiazdę to można umrzeć.  

Kłobuk, komety, meteory i goły tyłek zamiast pomyślenia życzenia.

Co do komet, to tak jak i w innych regionach świata, wróżyły one nieszczęście. Na przykład wojny. Komety nazywano tutaj gwiazdami z ogonem. Dodawano też że to ogon jak drapaka (dawny rodzaj miotły zrobionej z gałązek). Jeśli chodzi o meteory to brano je za spadające gwiazdy. Mówiono że gwiazdy się czyszczą i łączono to często ze śmiercią osób. Rój meteorów symbolizował wojny, podczas których ginie dużo ludzi. W stosunku do meteorów używano też  gdzieniegdzie nazwy „żmija”, tak jak robi się to na Białorusi czy w Bułgarii. Wiąże się to z wierzeniem, że spadające gwiazdy to skrzaty, duchy czy inne istoty przynoszące ludziom pieniądze i zboże. Te latające demony z pióropuszem iskier za sobą mają u nas istotnie miejsce w mitologii. Właśnie tak wygląda popularny tu kłobuk – lataniec. Mówi się że przychodzi pod postacią czarnej, zmokłej kury. I nie wiem czy nie chodzi tu o ptaka podobnego np. do kurki wodnej. Czasami kłobuk występuje pod postacią innych czarnych ptaków. Jak kłobuk coś niesie to wygląda jak lecąca drapaka, tylko ogon mu płonie.

Kłobuk najczęściej postrzegany jest jako dobry duch. Przynosi on złoto i inne dobra gospodarzowi, który go karmi i przechowuje. Kłobuk wlatuje przez komin. Mawiało się o ludziach bogatych „jemu chyba kłobuk nosi”. I tu zaczyna się cała zabawa bo takie przenoszone dary można odebrać. Nie jest to moralnie naganne bo kłobuk musi najpierw komuś ukraść żeby komuś dać. Wystarczy pokazać lecącemu i sypiącemu iskrami kłobukowi goły tyłek, wtedy on zrzuca niesiony ciężar. Niestety ten zabieg może się nie udać i kłobuk może pechowca obsypać wszami. A nawet jak się uda to często mściwy kłobuk zamienia skarb w sieczkę i nici z bogactwa. Tak więc mimo że wypinanie tyłka w kierunku lecącego meteorytu wygląda na poważniejszy zabieg magiczny niż nasze pomyślenie życzenia przy spadającej gwieździe, to efekty mogą być bardzo podobne. Goły tyłek pokazywano raczej tylko tym meteorom które dostały się już bliżej Ziemi i tworzyły bardziej spektakularne widowisko niż typowe spadające gwiazdy, które możemy zobaczyć, na ciemnym niebie, praktycznie każdej nocy. A że dziennie, średnio, dociera na Ziemię około 17 meteorów to szansa na zobaczenie meteoru-kłobuka nie jest wcale taka mała. (według oficjalnej definicji Międzynarodowej Unii Astronomicznej meteor to świecący ślad, ale bardziej ogólnie także obiekt, który jest związany z tym zjawiskiem.)

Zdobywanie kłobuka to dość nieprzyjemna praktyka. Zakopuje się pod progiem płód lub dziecko które urodziło się martwe. Po 7 miesiącach (czy innych okresach) domaga się ono chrztu. Wtedy mówi mu się będziesz kłobukiem. I od tego czasu służy on gospodarzowi. Inne sposoby zdobywania kłobuka podobne są w formie do znanych sposobów zawierania paktów z diabłami. Kłobuki trzyma się w beczkach z piórami i karmi się najlepiej pieczonymi jajkami i kluskami. Przed kłobukiem chroni krzyż lub odwrócona szufla wbita w ziemię. Kłobuk wyrzucany przez gospodarza mści się podpalając obejście. W innych regionach nazywa się go sarańcem czy kołbukiem. Bliżej Lubawy i Iławy stworek zwany był często chobołdem (z niemiecka, kobold -  określenie krasnoluda), latańcem czy srylem. Już pół wieku temu odnotowano spadek ilości kłobuków. Podobno związane miało to być ze zwiększonym ruchem lotniczym. Jak to ujął mieszkaniec Piecek: 

„Teraz to mnij ich fura, oni musi co teraz wymnierajo, to musi co im nie podoba się tyle samolotów co teraz fura”.

Ale zapewne i w dzisiejszych czasach najlepszy dzień na spotkanie z tym kosmicznym stworkiem to czwartek.

Bajka o Masonie

A jako dodatek, ciekawostka warmińska bajka o masonie (frajmajer - Freimaurer , wolnomularz)  co pakt z diabłem krwią podpisał. Nie jestem ekspertem w tej dziedzinie więc masonów w bajkach ludowych spodziewałem się na równi z możliwością poczytania w nich o hiszpańskiej inkwizycji.

Kedaj po pierwszej wojnie światowej majątki Prejłowo, Pajtuny i Patryki to b’iłi rozparcelowane. To wtedy tak poziedywali, co o dwunasty w noc•i było słuchać, jak kareta jeździuła, do pół wsi zajechała i zginęła. W Prejłozie to był jeden pan, naz•iwał się Bałda. To jek robotnicy nie nieli drew suchych i poszli kraść do lasa, a pana nie było w domu, to jek zaczęli rznąć drzewo, to stojał pan kiele nich i chłopy się polękli i uciekli. To biła jego druga postać.

Ludzie poziedujo, co jak taki pan frajmajer zaprzeda dusze diabłoziu, to niał sia krsio podpisać. To un dostał drugo postać i nic mu nie brakowało. Taki do kościoła nie chodziuł, ale nic nikomu złego nie zrobziuł.

(z materiałów szkoły nr 3 w Barczewie)

*Cytat, jak i większość informacji w tym artykule, pochodzi z książki „Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków”.  Anna Szyfer. 1975